अपरिपक्क मध्यम वर्ग र भारतीय किसान आन्दोलन

मंसिर २५ । सफल राजनीतिज्ञ पनि कहिलेकाँही जनताको आशा र शक्ति आकलन गर्न असफल हुन्छन्। जब उनीहरूले राजनीतिको शक्तिलाई मुल्यांकन गर्न सक्छन् जसले उनीहरूलाई सफल बनायो । तिनीहरू प्रायः सीमा नाघ्न थाल्छन्। प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको राजनीतिक दृष्टिकोण मध्यमवर्गीय हिन्दू विश्वमा गहिरो जरा गाडेको छ । विश्व सांस्कृतिक अपरिहार्यता, राजनीतिक प्रमुखवाद र आर्थिक आकांक्षाको मिश्रण हो र मोदीको लगभग सम्पूर्ण राजनीतिको प्रकृति निर्धारण गर्दछ। तर जसरी तीन कृषि कानूनको विपक्षमा रहेको छ, त्यसले यो प्रमाणित गर्दछ कि भारत अझै पूर्णतया मध्यम वर्गको संसारमा परिणत भएको छैन।

कृषि कानूनको बारेमा मोदीको व्याख्या यो छ कि, यसले मानिसहरूलाई स्वामित्वको चाखबाट मुक्त पार्छ र समृद्धिको बाटोमा लैजानेछ। यो व्याख्या राजनीतिसंग एकदम मिल्दोजुल्दो छ । जसले मोदीको आधारलाई बारम्बार मजबुत बनाएको छ। यथास्थिति र निहित स्वार्थहरूको अन्त्य गर्ने वाचा उनीहरूको योजनाहरूको लोकप्रियतामा केन्द्रित रहेको छ, चाहे त्यो नोभेसीकरण हो वा लेखलाई रद्द गर्नु हो वा प्रत्यक्ष लाभ हस्तान्तरण प्रणाली नै । मोदी सरकारको कृषि सुधारमा सबै गुण र भावनाहरू छन् जुन मध्यमवर्गीय आकांक्षामा आधारित मोदी आधारित राजनीतिसँग सम्बन्धित छ, तर यस्तो देखिन्छ कि उनीहरू यस कुरामा जनताको मनोवृत्ति कब्जा गर्न असफल भएका छन्।

आधारभूत कुरा के हो भने मोदी आफ्नो मध्यम वर्ग आधारमा दुई धेरै भिन्न वर्गको गठबन्धन हो भनेर बुझ्न सकेनन्। परम्परागत मध्यम वर्ग र नवमध्यम वर्गको गठबन्धन। यी दुई वर्गको यो गठबन्धन ठोस स्वार्थको भन्दा भावनात्मक र सुस्त वैचारिक आग्रहमा आधारित छ। तसर्थ, मध्यम वर्गमा आधारित मोदीको राजनीति यसको कठोर सीमामा सीमित छ र यी सीमाहरू अब स्पष्ट देखिन्छन। मनमोहन सिंहले अन्ना आन्दोलनलाई बुझ्नको लागि ठूलो गल्ती गर्नुभयो र किसानहरू पनि मोदीले दोहोर्याइरहेका छन्।

दुई मध्यम
वर्ग परम्परागत मध्यमवर्गसम्पूर्ण जनसंख्याको सानो अंश हो, जो कलेजमा शिक्षित छन्, पेशागत रोजगारमा कार्यरत छन्, जसले अंग्रेजीमा पढ्ने समाचारहरू हेर्छन् र सामाजिक मिडियामा आफ्ना विचारहरू फैलाउँछन्। नवमध्यम वर्ग नामको नयाँ वर्ग छ, जसलाई मोदीले लोकप्रिय र राजनीतिमा राखे। यो वर्गको ठूलो जनसंख्या छ। एकजना जसले गरीबीलाई पार गरेर मध्यम वर्गको साथ आफ्नो पहिचान जोड्दछ, जबकि उसको बाँच्नले मध्यम वर्गको जीवन स्तरलाई छोएको छैन।राजनीतिज्ञ क्रिस्टोफे गेफेरलोट आफैले भनेका थिए कि यो नवमध्यम वर्गले मोदीको जीत जितेको छ। मोदीको राजनीतिक प्रतिभा थियो कि उनले यी दुई फरक वर्गलाई आकांक्षाको राजनीतिमा जोडे।यसले उनीहरूलाई आफ्नो राजनीतिक सर्वोच्चता स्थापित गर्न ठूलो जन(आधार प्रदान गर्यो । निर्वाचन सर्वेक्षणमा भाग लिनेहरूको ५८ प्रतिशतले आफूलाई मध्यमवर्गीय घोषणा गर्योस।गरिबी निवारण कार्यक्रम भन्दा मध्यमवर्गको सशक्तीकरण र विकासको कार्यक्रममा गरिबहरूका लागि मोदीको कल्याणकारी नीतिहरू पनि ल्याइएको छ। यस राजनीतिक संरचनामा, जब व्यापक हिन्दू मध्यम वर्ग एकजुट हुन्छ, जसरी यसले अनुच्छेद ३७० को मामलामा गर्छ, नागरिकता कानून नोटबन्दीकरण, तालाबन्दीको राजनीति ( तब यो वर्चस्ववादी शक्ति बन्छ र मोदीलाई अजेय बनाउँछ ।

तर कृषि कानूनको कडा विरोधले देखाउँदछ कि यी दुई मध्यम वर्ग समूहहरु बिभिन्न भौतिक रुचिहरुका कारण बिभिन्न राजनीतिक शिविरहरुमा विभाजित गर्न सकिन्छ। परम्परागत मध्यम वर्गले मोदीले कृषि सुधारका लागि राजनीतिकरुपमा कडा र भविष्यमुखी कदम चालेको प्रशंसा गरेको छ भने सरकारी कदमको विरोधको सवालमा नव(मध्यम वर्गको अडान बेवास्ता वा अस्पष्ट रहेको छ। कम से कम ग्रामीण नव मध्यम वर्गको मनोवृत्ति केवल दिल्लीको सिमानामा भइरहेको प्रदर्शनबाट मात्र अनुमान गर्न सकिन्छ तर यो पनि स्पष्ट छ कि भाजपा बाहेक कुनै पनि ठूलो राजनीतिक दलले यी कृषि सुधारहरूलाई समर्थन गर्दैन। भएको छराजनीतिक दलहरूले जमिनबाट उठेको आवाजको अझ ठूलो समझ लिएका छन, यसैले जब भाजपाका सहयोगी संगठन र आरएसएसको आफ्नै किसान संगठनले खुलेआम विरोध प्रदर्शनलाई समर्थन गर्दछ। त्यसोभए जनमतको दृष्टिकोण स्पष्ट हुन्छ।

सरकार आश्रित मध्यम वर्ग
आय, शहरीकरण र सञ्चार माध्यमको निरन्तर बृद्धिले व्यापक मध्यम वर्गमा यस्तो सामूहिक भावना फैलाएको छ जसले मोदीको राजनीतिलाई पनि हावी बनाएको छ।यसको एउटा पक्ष राजनीतिक शैलीसँग सम्बन्धित छ जहाँ व्यवस्थापकीय, गैर(राजनीतिक प्रकारको शासन पद्धति अपनाइएको छ जुन मोदीले संसद र अन्य शासकीय निकायलाई बेवास्ता गरेको देखिन्छ।कृषि कानून पारित गर्ने प्रक्रिया पनि प्रस्ट छ। २०१५ को सर्वेक्षणले ८० प्रतिशतले उच्च मध्यम वर्गको चाहान्छ कि, देशका सबै ठूला निर्णयहरू राजनीतिज्ञले नभई विशेषज्ञद्वारा लिनु पर्छ। त्यस्तै २००९ मा १३ देशहरुमा गरेको सर्वेक्षणले भारत एक मात्र त्यस्तो देश हो जहाँ मध्यम वर्गका गरीब वर्गहरु प्रजातन्त्रको बारेमा हेरचाह गर्छन्। अन्य सबै देशहरुमा मध्यमवर्गीय बढी प्रगतिशील रहेको पाइएको छ। दोस्रो पक्ष भनेको विचारधारासँगको ढिलो लगाव हो, जस्तै पुनर्वितरणको सट्टा बृद्धिलाई प्राथमिकता र जातीय बहुमतवादको राजनीतिमा सम्मोहन। नागेश प्रभुले आफ्नो पुस्तक मिडिल क्लास, मिडिया र मोदी मा भनेका छन् कि यो विस्तृत र दबंग मध्यमवर्ग मोदीको उदयको आधारभूत आधार हो। तर प्रायः यसलाई बेवास्ता गरिन्छ कि नव मध्यम मध्यम वर्गले परम्परागत मध्यम वर्गसँग सरकारी भ्रष्टाचार वा अकुशलता जस्ता केही मुद्दाहरूको बारेमा सहमति जनाउन सक्छ तर यसको अर्थ यो होइन कि यो आर्थिक सुधारको सहयोगी हो। विशेष गरी किनभने त्यसले उसको आफ्नै चासोलाई असर गर्छ।राजनीतिज्ञ ई. श्रीधरनले स्पष्ट गरिसकेका छ कि यस नयाँ शताब्दीको शुरुमा मध्यमवर्ग यात सरकारी कर्मचारी वा धनी किसानहरू मिलेर बनेको छ, जसले आफैं सरकारी अनुदानमा निर्भर छन्।

वास्तवमा, पंजाब र हरियाणामा भइरहेको विरोधको सुरुआतमा धनी किसानहरूले गरेका थिए । जसले आर्थिक क्षेत्रमा निजी अवसरको विस्तारलाई समर्थन गर्ने विश्वास गर्छन्। तर उनी न्यूनतम समर्थन मूल्य र मण्डी प्रणालीको कडा समर्थक मात्र होइनन्, उनले एमएसपी प्रणालीको विस्तारको पनि मांग गरिरहेका छन र कृषिमा सरकारको भूमिका सुदृढ पार्ने पक्षमा छन्। यसै बीच, यस आन्दोलनसँग सम्बन्धित ठूलो संख्यामा साना र सीमान्त किसानहरू कृषिको क्षेत्रमा प्रवेश गर्ने ठूला खेलाडीहरूका लागि आफूलाई त्याग्न सक्ने सम्भावनाबाट खुसी छैनन्।

त्यसकारण, ग्रामीण क्षेत्रका लागि मध्यमवर्गीय राजनीति चश्माको प्रयोगले प्रमाणित गर्यो कि यसको वास्तविकतासँग कुनै सम्बन्ध छैन किनकि यसले सरकारी नियन्त्रणहरू घटाउने र अझ बढी आर्थिक स्वतन्त्रता दिने वाचामा विश्वास गर्दछ। किसानहरुको उद्यमशीलता वर्गलाई मद्दत गर्दछ। बढी महत्वाकांक्षी मतदाताहरू पनि बढी सुधारवादी हुनुपर्दछ, यो आवश्यक छैन, व्यवहारमा ती छैनन्। वास्तवमा परम्परागत मध्यमवर्ग र नवमध्ययम वर्गका ुसुधारहरूु मध्ये एउटा सरकारको पछाडि दृढ भई खडा देखिएको थियो नोटाबंदी ।

मोदीको बेवास्ता
केही टिप्पणीकर्ताहरू भन्छन् कि यदि मार्गरेट थैचरले ट्रेड युनियनहरूको लागि अपनाएको भए प्रधानमन्त्री मोदीले यस विषयमा कडा अडान लिनुभयो भने उनीहरू अझ बलियो हुन्छन्। यो सम्भव छैन किनकि भारत ब्रिटेनकालीन भारत होईन। भारतीय मध्यम वर्ग अझै अपरिपक्व छ। भावनात्मक रुपमा एकजुट भए पनि बेलायती मध्यवर्ग पनि बढी एकजुट र साझा हितमा बाँधिएको थियो। कुशल कामदार, व्यवस्थापक र सम्पत्ती मालिकहरूको रुची पोषण गर्ने थचर र उनले आफ्नो सामाजिक ईन्जिनियरिंग गरेर उनले बनाएका व्यापक मध्यम वर्ग ठक्करको विरोध गर्ने अकुशल मजदुरहरूको भन्दा बिल्कुलै भिन्न थियो।

मोदीले आज सामना गर्नु भएको चुनौतीमा परम्परागत मध्यमवर्ग उहाँसँगै उभिएको छ जुन संख्याको हिसाबले महत्त्वपूर्ण छ। तर यो स्पष्ट छ कि यदि मोदीले पछि हटे भने उनले कडा मसीहको आफ्नो छविलाई कमजोर पार्नेछन् जुन उनको मुख्य आकर्षण हो। यदि प्रदर्शनकारीहरुलाई जबरजस्ती हटाइयो भने, यो अझ नराम्रो हुन्छ र अझ बढी निन्दनीय कथा सिर्जना गर्दछ। कम से कम राजनीतिक घाटा पर्ने कदम यो हुन सक्छ कि आन्दोलनकारीहरू थकित छन् र त्यसपछि सम्मान बचाउन सम्झौता गरिन्छ। जुनसुकै भए पनि २०१३ पछि यस्तो देखिन्छ कि मोदी पहिलो पटक राजनीतिक परिदृश्यको गलत अन्त्यमा उभिएको देखिन्छ र तिनीहरू त्यहाँ पुगेका छन् किनकि उनीहरू समान मास बेस बुझ्न असफल भएका छन जसले उनीहरूलाई र्यासमा बस्दछन्।

आसिम अलीको लेख द प्रिण्टको हिन्दी संस्करणबाट साभार गरिएको हो ।